Język polski - zasady ortograficzne

Rz piszemy, gdy w wyrazach wymienia się na r, np.: 
rowerzysta - rower,
na komputerze - komputer,
dworzec - dworca.

Rz piszemy w zakończeniach wyrazów: arz, erz

np.: bramkarz, pisarz, harcerz, rycerz, ciśnieniomierz, Sandomierz,
burmistrz, zegarmistrz.

Rz piszemy po spółgłoskach: b, p, d, t, g, k, ch, j, w, np.: 
 
brzeg, brzoza,
przebój, sprzedawca,
drzewo, modrzew,
trzeba, patrzeć,
grzyb, pielgrzym,
chrzan, chrząszcz,
spojrzeć, ujrzeć,
wrzesień, wrzeciono.

Wyjątki:

wyrazy: bukszpan, gżegżółka, kształt, kszyk (nazwa ptaka), piegża (nazwa ptaka), pszczoła, Pszczyna, pszenica, pszenżyto,

w przymiotnikach zakończonych na: - szy, - ejszy, np.: lepszy, nowszy, najlepszy, najnowszy, ładniejszy, mocniejszy, najładniejszy, najmocniejszy.

Ż piszemy, gdy wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: g, dz, h, z, ź, s

np.: 
książka - księga,
wstążka - wstęga,
mosiężny - mosiądz,
pieniążek - pieniądz,
drużyna - druh,
watażka - wataha,
każę (coś zrobić) - kazać,
mażę (po czymś) - mazać,
przerażenie - przerazić,
zamrażać - mroźny, mróz,
bliżej - blisko,
niżej - nisko.

Ż piszemy po literach: l, ł, r, n,

np.: lżej, ulżyć, małże, małżeństwo, rżysko, rżenie,
rewanż, oranżada.

U piszemy w zakończeniach rzeczowników:

- un,- unek, - uchna, - uszka, - uszek, - uch, - us, - usia

np. zwiastun, podaruek, córuchna, staruszka, łańcuszek, maluch, raptus, mamusia.

U piszemy w czasownikach zakończonych na: -uj, -ujesz, -uje

np.: maluję, malujesz, maluje, wędruję, wędrujesz, wędruje.

U piszemy w czasownikach typu: czuć, kuć, kłuć, pruć, snuć, np.: czuje, kuję, kłuję pruję, snuję.

Ó piszemy, gdy wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: o, e, a

np.: 
stół - stoły
wiózł - wiozę
trójka - troje 
przyjaciółka - przyjaciel
niósł - niesie
siódmy - siedem 
skrót - skracać
mówić - mawiać
powtórzyć - powtarzać

Ó piszemy w wyrazach zakończonych na: - ów, np.: 
Julianów, Tarłów, Opatów, z lasów, chłopców

Ó piszemy w wyrazach zakończonych na: - ówka, np.: 
łamigłówka, pocztówka, złotówka 
 
Wyjątki: skuwka, wsuwka, zasuwka.

Ó piszemy w wyrazach zakończonych na: - ówna, np.: 
Nowakówna
Kucówna

Ó piszemy na początku wyrazów: ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie.

Ch piszemy, gdy wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: sz

np.: 
mucha - muszka,
wydmuchać - wydmuszka,
trochę - troszkę,

Ch piszemy po literze s np.: schab, schody, wschód.

Ch piszemy na końcu wyrazów, np.: na drogach, orzech, zuch.

Wyjątki: druh, Boh (nazwa rzeki).

H piszemy, gdy wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: g, ż, z, dz,

np.: 
wahać się - waga,
druh - drużyna,
błahy - błazen

Partykułę nie piszemy łącznie:

1. z rzeczownikami, np. niebezpieczeństwo, niedokładność, nieprzyjaciel, niezorganizowanie,

ale: partykułę nie z nazwami własnymi piszemy łącznie z łącznikiem, np. nie-Polak, nie-Europejczyk,
ale: nie chrześcijanin, lecz prawosławny;

2. z przymiotnikami, np. niedrogi, niemiły, niejasny, niesłony,
   ale: nie Szekspirowski (dramat),
   ale: nie warszawski, lecz poznański,
   ale: nie gorszy;
3. z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), użytymi w znaczeniu przymiotnikowym i czasownikowym, np. nieoceniony człowiek (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), spektakl nieoceniony jeszcze przez krytyków (= taki, którego nie oceniono), nieopisane trudności (=niedające się opisać), podróże nieopisane w pamiętniku (=takie, których nie opisano).
   Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest stosowanie pisowni rozdzielnej.
   wyjątki:
    zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący, siedzący, a nie leżący.
   W konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni, np. nie piszący ani nie czytający, czasem powtórzony, np. ani nie piszący, ani nie czytający.
4. z przysłówkami utworzonymi od przymiotników, np. niedrogo, nieładnie, niełatwo, niemile.

Partykułę nie piszemy rozdzielnie z:

1) czasownikami (przykłady: nie jestem, nie idzie, nie zrobił, nie napisała).
• Wyjątkami są odrzeczownikowe czasowniki, w których występuje przedrostek nie-, np. niepokoiła się, oraz czasowniki: nienawidzić, niedowidzieć, niedomagać. W przypadku niedosłyszeć lub nie dosłyszeć pisownia partykuły nie zależy od znaczenia.: Maciej niedosłyszy (słabo słyszy) oraz Maciej nie dosłyszał dwóch ostatnich słów prezentacji (nie słyszał).
2) Wyrazami mającymi znaczenie czasownikowe, czyli: brak, można, potrzeba, trzeba, wiadomo, wolno. Przykłady: nie wolno tu palić, nie trzeba było go długo szukać.
3) Imiesłowami przysłówkowymi: przyglądał się mu, nic nie mówiąc; wybiegł z domu nie dopiwszy herbaty.
4) Formami nieosobowymi zakończonymi na -no, -to.: na przyjęciu nie zjedzono wszystkiego, z powodu złych warunków atmosferycznych nie umyto płyty rynku.
5) Liczebnikami: nie trzynastu, nie pierwszy, nie cztery.
• Wyjątkiem jest  słowo niejeden (w znaczeniu wielu, wiele).
6) Zaimkami : nie ja, nie on, nie ty.
• Wyjątkami są formy: niektórzy, niejaki, niewielu.     
7) Wyrażeniami przyimkowymi: nie w domu, nie po myśli, nie dla niego.
• Wyjątkiem jest forma niezadługo (wkrótce).
8) Partykułami byle, lada: nie byle kto, nie lada wyzwanie.
9) Przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników: nie dziś, nie jutro, nie bardzo. Wyjątkami są niebawem, nieraz, niezbyt.
10) Przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym.
11) Rzeczownikami pełniącymi funkcję orzecznika: Nie szkoda ci zmarnowanych szans? Nie sposób było to przewidzieć.

Wielką literą piszemy:

• imiona i nazwiska ludzi, np.: Jan Nowak, Adam Kowalski,
• imiona własne zwierząt i drzew, np.: Burek, Mruczek, Bartek (nazwa dębu w Zagnańsku), Lech, Czech, Rus i Edward (nazwy dębów rosnących w Rogalińskim Parku Krajobrazowym),
• imiona własne bogów i postaci mitologicznych, np.: Chrystus, Allach (Allah), Hera, Posejdon, Pegaz,
• jednowyrazowe i wielowyrazowe przydomki, pseudonimy, przezwiska, np.: Chrobry, Wielki, Bolesław Prus, Litwos, Chudy,
• ale: jeśli przydomek jest wyrażeniem przyimkowym, to występujące w nim rzeczowniki piszemy wielką literą, a przyimek małą, np.: Biernat z Lublina, Jan z Głogowa, Matka Teresa z Kalkuty,
• imiona własne ludzi użyte w znaczeniu przenośnym, czyli nazwisko autora użyte w znaczeniu jego dzieła, np.: Przeczytałem Mickiewicza. Słuchałem Krawczyka i Rubika.
• nazwy mieszkańców kontynentów, krajów, starożytnych państw, np.: Europejczyk, Australijczyk, Polka, Meksykanin, Węgierka, Fenicjanin, Rzymianin,
• ale: polka (nazwa tańca), meksykanin (mieszkaniec miasta), węgierka (nazwa drzewa i jego owocu), rzymianin (mieszkaniec miasta),
• nazwy członków narodów, ras i szczepów, np.: Arab (członek narodu), Słowianin, Żyd (członek narodu), Szwed, Murzyn (człowiek rasy czarnej), Metys (Indianin z domieszką krwi białej), Papuas,
• ale: arab (koń pochodzący z Półwyspu Arabskiego o maści gniadej lub karej), żyd (wyznawca judaizmu), murzyn (ktoś opalony lub wykonywujący za kogoś pracę), metys (zwierzę, mieszaniec),
• nazwy mieszkańców terenów geograficznych, np. regionów, prowincji, krain, wysp: Warmiak, Kaszub lub Kaszuba, Katalonka, Krakowiak (mieszkaniec Krakowskiego), Kujawiak, Kreteńczyk, Balearczyk,
• ale: krakowiak (nazwa tańca), kujawiak (nazwa tańca),
• nazwy dynastii, np.: Piastowie, Jagiellonowie, Romanowie, Habsburgowie,
• przymiotniki dzierżawcze (odnoszące się do właściciela, autora, twórcy) utworzone od imion własnych, np.: Pałac Kazimierzowski, styl Sienkiewiczowski, styl Rembrandtowski, wiersz Różewiczowski,
• nazwy świąt i dni świątecznych, np.: Nowy Rok, Dzień Bezpiecznego Internetu, Popielec, Wielkanoc, Wielki Tydzień, Święto Pracy, 3 Maja, Dzień Matki, Międzynarodowy Dzień Dziecka, Boże Ciało, Dzień Ojca, Zielone Świątki, Zaduszki, Wszystkich Świętych, Święto Niepodległości, Wigilia, Boże Narodzenie, Pascha lub Pesach, ale: niedziela wielkanocna, środa popielcowa, pascha (potrawa),
• tytuły odmiennych i nieodmiennych - czasopism i cykli wydawniczych oraz nazwy wydawnictw seryjnych (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych nazw, które piszemy małą literą), np. "Miś", "Świerszczyk", "Gazeta Wyborcza", "Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej", "Tygodnik Powszechny", "Polityka", "Język Artystyczny", "Kobieta i Życie", "Literatura na Świecie", "To i Owo", "Biblioteka Wiedzy o Prasie", "Typy Broni i Uzbrojenia", "Listy z Teatru", "Mówią Wieki", "Po Prostu", "A To Polska Właśnie", "Dookoła Świata", "Żyjmy Dłużej",
• w podtytułach czasopism oraz w tytułach jednorazowych dodatków do pism wielką literą piszemy tylko człon pierwszy, pozostałe człony - małą literą, np.: "Tele Tydzień. Popularny magazyn telewizyjny", "Tele Świat. Magazyn telewizyjny",
• pierwszy wyraz w tytułach książek, utworów muzycznych, artykułów, dzieł sztuki, zabytków językowych, deklaracji, np.: "Nasza mama czarodziejka" (autor: Wanda Chotomska) "Podwieczorek u Mini i Maxa" (autor: Grzegorz Kazdepke), "Przepraszam, smoku (ballada o uprzejmym rycerzu)" (autor: Wiera Badalska), "W pustyni i w puszczy" (autor: Henryk Sienkiewicz), "Mały słownik języka polskiego", "Słownik ortograficzny języka polskiego", "Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN", "Obrazkowy słownik angielsko - polski", "Krakowiak fantastyczny" (kompozytor: Ignacy Jan Paderewski), "Jan Kochanowski z Urszulą" (obraz Jana Matejki), "Zawieszenie dzwonu Zygmunta" (obraz Jana Matejki), "Bitwa pod Grunwaldem" (obraz Jana Matejki), "Krajobraz o zmierzchu" (obraz Jana Stanisławskiego), "Planty krakowskie" (obraz Jana Stanisławskiego), "Szpica wieży Kościoła Najświętszej Marii Panny w Krakowie" (obraz Jana Stanisławskiego), "Ołtarz mariacki" (rzeźba Wita Stwosza), "Mały powstaniec" (pomnik Jerzego Jarnuszkiewicza), "Psałterz floriański", "Deklaracja praw dziecka",
• ale: wszystkie wyrazy w tytułach ksiąg biblijnych pisze się wielką literą, np.: "Dzieje Apostolskie",
• nazwy krojów czcionek drukarskich, np.: Calibri, Tahoma, Times New Roman,
• nazwy języków programowania, programów i systemów komputerowych, np.: Pascal, Unix lub UNIX, Windows, Word,
• nazwy witryn i portali internetowych piszemy wielką literą, z wyjątkiem spójników i przyimków, występujących wewnątrz tych nazw,
• nazwy gwiazd i ich mieszkańców, planet, konstalacji, np.: Droga Mleczna, Wielki Wóz, Złota Ryba, Mars, Marsjanin, Marsjanka, Pluton,
• ale: wyrazy: Ziemia, Księżyc, Galaktyka tylko w znaczeniu astrologicznym piszemy wielką literą,
• wyrazy kosmos oraz wszechświat możemy w liczbie pojedynczej zapisywać małą lub wielką literą: kosmos lub Kosmos, wszechświat lub Wszechświat; w liczbie mnogiej oba słowa zapisujemy małą literą: kosmosy, wszechświaty,
• nazwy geograficzne, czyli nazwy kontynentów, części świata, krajów, starożytnych państw, regionów, prowincji, stanów, miast, wsi, dzielnic i osiedli, np.: Europa, Ameryka Łacińska, Japonia (= Kraj Kwitnącej Wiśni), Kanada (= Kraj Klonowego Liścia), Rzeczpospolita Polska, Rzym, Warmia, Ontario (prowincja w Kanadzie), Dakota Południowa, Charleston, Warszawa, Zalesie, Mokotów,
• inne nazwy geograficzne, czyli nazwy np.: oceanów, mórz, jezior, rzek, nizin, wyżyn, gór, pustyń, puszcz, kanałów, wysp, półwyspów oraz nazwy geograficzno - kulturowe, np.: Ocean Atlantycki, Pacyfik, Morze Bałtyckie, Bałtyk, Morze Norweskie, Gopło, Wisła, Wieprz, Nizina Mazowiecka, Nizina Śląska, Wyżyna Krakowsko - Częstochowska, Wyżyna Śląska, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Bałkany (pasmo górskie), Rysy, Sahara, Wielka Pustynia Piaszczysta, Puszcza Goleniowska, Puszcza Kampinowska, Kanał Augustowski, Kanał Panamski, Uznam, Grenlandia, Archipelag Galapagos, Półwysep Indochiński, Wyspy Japońskie, Bliski Wschód,
• ale: wieprz (zwierzę), jawa (motocykl marki Jawa),
• ale: jeśli nazwa geograficzna składa się z dwóch wyrazów i gdy drugi wyraz jest rzeczownikiem w mianowniku nieodmieniającym się, to wtedy pierwszy człon (wyraz pospolity) piszemy małą literą, a drugi wielką, np.: morze Marmara, jezioro Śniardwy, pustynia Kalahari, wyspa Bali, półwysep Hel,
• przymiotniki: południowy, północny, wschodni, zachodni, dolny, górny, mały, nowy, stary, wielki wchodzące w skład nazwy geograficznych, np.: Ameryka Południowa, Morze Północne, Przylądek Północny, Morze Wschodniosyberyjskie, Zachodni Brzeg Jordanu, Zachodnia Pustynia, Dolna Saksonia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk, Górny Zair, Mała Panew, Małe Wyspy Sundajskie, Nowy Sącz, Nowy Targ, Stara Zagora, Stary Sącz, Wielki Kanion Kolorado, Wielkie Rowy Afrykańskie,
• jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy ulic, parków, rynków, budowli, zabytków, obiektów sportowych, np.: Krakowskie Przedmieście, Planty (park w Krakowie), Łazienki Królewskie, Tatrzański Park Narodowy, Rynek, Barbakan, Belweder, Pałac Kultury i Nauki (skrót: PKiN), Pałac Namiestnikowski, Zamek Królewski, Zamek Książąt Pomorskich, Sukiennice, Wieża Eiffla, Wielki Mur Chiński, Spodek, Stadion Śląski, Stadion Dziesięciolecia, Stadion Narodowy,
• nazwy urzędów, władz, instytucji, szkół, np.: Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Rady Ministrów, Uniwersytet Jagielloński,
• ale: spójniki, przyimki i skróty w tych nazwach piszemy małą literą, np.: Prezydent m.st. Warszawy, Szkoła Podstawowa nr 8 im. Jana Kochanowskiego,
• nazwy orderów i odznaczeń, np.: Order Orła Białego, Order św. Stanisława, Order Uśmiechu, Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Warszawski Krzyż Powstańczy, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy nagród, np.: Oscar, Nobel, Nagroda Nobla, Wiktor,
• ale: jeśli w skład nazwy nagrody wchodzą spójniki lub skrót: im., to piszemy je małą literą, np.: Nagroda im. Stefana Kisielewskiego,
• ale: jeśli przed nazwą nagrody znajduje się wyraz pospolity nagroda, to piszemy go małą literą, np.: nagroda Złote Lwy Gdańskie, nagroda Złota Palma,
• nazwy firm, marek i typów wyrobów przemysłowych, np.: Jawa (marka motocykli), Pollena (marka towarów i firma), Polonez (marka samochodu), Pepsi - Cola (marka i firma), Kodak (marka i firma), Lublin (marka ciężarówek),
• ale: jeśli wewnątrz skrótowca występują inne litery oznaczające głoski wewnątrzwyrazowe, piszemy je także małą literą, np.: PZmot (Polski Związek Motorowy),
• ale: jeśli w skrótowcu występuje dwuznak ch, to c piszemy wielką literą, a h - małą, np.: BCh (Bataliony Chłopskie),
• symbole nazw pierwiastków chemicznych, np. O (tlen), H (wodór), C (węgiel), Zn (cynk), Fe (żelazo), Cu (miedź),
• skróty tytułów Starego i Nowego Testamentu, czyli: ST, NT.

/oprac. M.M.G./